Zamki i Palace - Obiektywnie: Białystok

...zwany dawniej Wersalem Podlaskim,
zaliczany jest do najoryginalniejszych i najbardziej wartościowych polskich budowli barokowych.

Jeszcze Stefan Mikołaj Branicki zlecił w latach 1691-1697
Tylmanowi z Gameren,
architektowi pochodzenia holenderskiego,

przebudowę zamku obronnego, zbudowanego jeszcze za czasów

Piotra Wiesiołłowskiego, na pałac.
Architekt ten dokonał gruntownej przebudowy rezydencji.

Palenisko odkryte podczas badań archeologicznych na dziedzińcu wstępnym Pałacu Branickich, świadczące o osadnictwie sprzed 2500 lat.
fot. I. Kryński.

Dawny zamek-kamienicę Wiesiołowskich przebudowano w pałac, pozbawiono go elementów obronnych i nadano nową barokową formę.

Okres rozpoczęcia przebudowy pałacu zbiegł się z budową miasta Białegostoku, a także z jego lokacją w 1692 roku.

W zamierzeniach Stefana Mikołaja Branickiego i zgodnie z panującymi wówczas trendami, rezydencja miała tworzyć z miastem spójny układ urbanistyczny.

Najważniejsze zmiany w wyglądzie rezydencji jak i całego miasta Białegostoku zaszły za rządów syna Stefana Mikołaja,

Jana Klemensa Branickiego, hetmana wielkiego koronnego.

Od lat 20-tych XVIII wieku Jan Klemens dzięki ożywionym kontaktom z dworem królewskim rozpoczął gruntowne prace przy przebudowie pałacu według najlepszych francuskich wzorów.

Głównymi architektami i twórcami okazałej rezydencji byli:

Jan Zygmunt Deybel, Jakub Fontana,

a udział mieli także Jan Henryk Klemm, Józef Sękowski i Ricaud de Tirregaille.

Ważnym elementem w bryle głównej pałacu stał się balkon, usytuowany na pierwszym, najbardziej reprezentacyjnym piętrze.

W pałacu przebywali miedzy innymi król August II i August III,

Stanisław August Poniatowski, cesarz Austrii Józef II

oraz król Francji Ludwik XVIII.

Wszystko przebudowano według założeń francuskiego klasycyzmu i rokoka.

Zmianie uległo także otoczenie pałacu.

Bramę przeniesiono na dziedziniec wstępny, który został oddzielony od paradnego

niskim murem z dwiema rzeźbami Herkulesa, dłuta Redlera.

Już w XVIII wieku zespół pałacowy, dzięki okazałości i urokowi, nazwany został przez geografa Bűschinga

"Wersalem Polskim".

W listach i pamiętnikach z tego okresu pojawiały się też nazwy

"Wersal Północy" i "Wersal Podlaski".

Po śmierci w roku 1771 Jana Klemensa Branickiego, białostocką rezydencją przejmuje rodzina Potockich. Do roku 1808 zarządzała nią wdowa, Izabela Branicka

(siostra ostatniego Króla Stanisława Poniatowskiego).

Potoccy natomiast w roku 1795, czyli jeszcze za życia Izabeli Branickiej pałac sprzedają królowi pruskiemu Fryderykowi Wilhelmowi II.

W 1809 roku dobra białostockie nabył od Prusaków car Aleksander I.

W czasach cara Mikołaja I w latach 1837-1841 przebudowano pałac na potrzeby utworzonego Instytutu Panien Szlacheckich.

Nowa funkcja o charakterze szkolnym pociągnęła za sobą wiele przekształceń wnętrz.

Zlikwidowano barokowe hełmy wież, usunięto rzeźby z tympanonów oraz herby Branickich. Nad bocznymi skrzydłami rozbudowano piętra, usunięto attyki. Pałac stracił swój rezydencjonalny charakter i zniszczono rokokowy wystrój pomieszczeń.

Instytut Panien Szlacheckich istniał w białostockim pałacu do 1915 roku.

W czasie I wojny światowej następowała dalsza degradacja pałacu. Niemcy i Rosjanie urządzali w nim swoje urzędy, postoje, a nawet szpital. Pałac został splądrowany, zabrano resztki wyposażenia.

W 1918 roku Białystok przeszedł w ręce polskie. Od 1919 roku gmach pałacu wykorzystywały instytucje państwowe: Sąd Okręgowy i Starostwo.

W wyniku działań wojennych w 1944 roku białostocki pałac uległ spaleniu i częściowemu zburzeniu.

Ogólny stan zniszczeń osiągnął 70 %.

foto; 1945 r. Wł.Paszkowski

Odbudowę pałacu rozpoczęto w 1945 roku od odgruzowania obiektu. Zabezpieczono wówczas uratowane z wojennej pożogi rzeźby, podstemplowano resztki ścian.

W kolejnych latach pałac zyskał prowizoryczny dach, systematycznie odbudowywano zniszczone mury.

Głównym architektem był inż. Stanisław Bukowski.

Odbudowa miała przywrócić dawny XVIII-wieczny blask.

W czasie odbudowy rezydencji zostało częściowo zrekonstruowane założenie ogrodowe według projektu prof. Gerarda Ciołka z 1948 roku.

W grudniu 1949 roku pałac przekazano tworzącej się w Białymstoku Akademii Lekarskiej, nazwanej wkrótce Akademią Medyczną.

W 2009 roku rozpoczęto prace rewaloryzacyjne na terenie dziedzińca wstępnego.

Integralną częścią rezydencji hetmańskiej były ogrody, które gruntownie rozbudowano. Wzniesiono pomarańczarnię i cztery baseny z fontannami, ażurową altanę, pawilon z galerią obrazów, oranżerię i most nad kanałem. Wzdłuż alei przy fontannach stanęły posągi mitologicznych postaci, sfinksy, dekoracyjne wazony, głównie dłuta Redlera.